श्रीमद्भागवतमहापुराणम् एकादश: स्कन्ध: षोडश: अध्याय: उद्धव उवाच - Uddhava said - त्वं ब्रह्म परमं साक्षादनाद्यन्तमपावृतम् ।
सर्वेषामपि भावानां त्राणस्थित्यप्ययोद्भव: ॥१॥
त्वम् ब्रह्म परमम् साक्षात्- You are Brahman, The Supreme, actually,
अनादि-अन्तम्-अपावृतम् having no beginning, end, un-obscured, सर्वेषाम्-अपि भावानाम् of all also existence त्राण-स्थिति-अप्यय-उद्भव: the protector, sustainer, destroyer, and taking birth You are The un-obscured Supreme Brahman, actually, having no beginning, and no end, also the protector, sustainer, destroyer, creator of all existence.


उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयमकृतात्मभि: ।
उपासते त्वां भगवन् याथातथ्येन ब्राह्मणा: ॥२॥
उच्च-अवचेषु भूतेषु in the higher and lower created beings
दुर्ज्ञेयम्-अकृत-आत्मभि: with difficulty also not known, by uncontrolled selves उपासते त्वाम् भगवन् worship You, O Lord! याथातथ्येन ब्राह्मणा: to the inner core the Knowers of the Vedas Those who have not controlled the senses, cannot know You, who are very difficult to be known. O Lord! Actually they really worship You, who know the inner import of the Vedas, the Braahmanas.


येषु येषु च भावेषु भक्त्या त्वां परमर्षय: ।
उपासीना: प्रपद्यन्ते संसिद्धिं तद् वदस्व मे ॥३॥
येषु येषु च भावेषु भक्त्या in all those and forms, by devotion,
त्वाम् परम-ऋषय: You, the exalted sages उपासीना: प्रपद्यन्ते contemplating, attain संसिद्धिम् तत् वदस्व मे the highest purpose, that do say to me Do tell me, which are the different forms of devotion, by which, contemplating on You, the exalted sages attain the highest purpose, of attaining You.


गूढश्चरसि भूतात्मा भूतानां भूतभावन: ।
न त्वां पश्यन्ति भूतानि पश्यन्तं मोहितानि ते ॥४॥
गूढ:-चरसि भूतात्मा in secret remain, O of the beings the Soul!
भूतानाम् भूतभावन of the beings, Life-giver! न त्वाम् पश्यन्ति भूतानि do not You see the beings, पश्यन्तम् मोहितानि ते watching over, deluded they O Soul of the beings!, O life-giver to the beings! In secret You remain in them. Even as You watch over them, they being deluded, do not see You.


या: काश्च भूमौ दिवि वै रसायां विभूतयो दिक्षु महाविभूते ।
ता मह्यमाख्याह्यनुभावितास्ते नमामि ते तीर्थपदाङ्घ्रिपद्मम् ॥५॥
या: का:-च भूमौ दिवि those which and on earth, heaven,
वै रसायाम् विभूतय: subterranean regions, divine glories, दिक्षु: महाविभूते in the quarters, O of utmost glories Lord! ता: मह्यम्-आख्याहि- them to me say अनुभाविता:-ते invested by You, they, नमामि ते तीर्थ-पदाङ्घ्रि-पद्मम् bow to Your holy sanctuaries feet lotuses O Lord of utmost glories! Do tell me about all of the divine glories of Yours, which are indeed on this earth, heaven, the subterranean regions, and the quarters, and which are invested by Your power. I bow down at Your feet lotus, the abode of all holy sanctuaries.


श्री भगवान्-उवाच - The Lord said - एवमेतदहं पृष्ट: प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।
युयुत्सुना विनशने सपत्नैरर्जुनेन वै ॥६॥
एवम्-एतत्-अहम् पृष्ट: also, this, I was asked the question
प्रश्नम् प्रश्नविदाम् वर O of the enquirers the foremost! युयुत्सुना विनशने going to fight in the battle, सपत्नै:-अर्जुनेन वै with the enemies, by Arjun indeed Indeed, this same question was asked of Me, O foremost of the inquirers! By Arjuna, who was to fight his enemies in the battle field.


ज्ञात्वा ज्ञातिवधं गर्ह्यमधर्मं राज्यहेतुकम् ।
ततो निवृत्तो हन्ताहं हतोऽयमिति लौकिक: ॥७॥
ज्ञात्वा ज्ञाति-वधम् गर्ह्यम्- knowing of kinsfolk slaying, rebukable
अधर्मम् राज्य-हेतुकम् unrighteousness, for kingdom's sake, तत: निवृत्त: हन्ता-अहम् from that shying away, 'killer am I, हत:-अयम्-इति लौकिक: killed is this', thus worldly like Like worldly men, he believed that to kill ones kinsfolk for the sake of the kingdom is a severe rebukable unrighteousness, and thought that, 'I am the killer and he is killed,' thus he refrained from it.


स तदा पुरुषव्याघ्रो युक्त्या मे प्रतिबोधित: ।
अभ्यभाषत मामेवं यथा त्वं रणमूर्धनि ॥८॥
स: तदा पुरुष-व्याघ्र: he, then, of men the crown jewel,
युक्त्या मे प्रतिबोधित: by reasoning by Me was made to understand, अभ्यभाषत माम्-एवम् asked Me, like that, यथा त्वम् रण-मूर्धनि like You, in the battle's beginning Like you, he, the crown among the men, asked Me, in the beginning of the battle. By reasoning I made him understand.


अहमात्मोद्धवामीषां भूतानां सुहृदीश्वर: ।
अहं सर्वाणि भूतानि तेषां स्थित्युद्भवाप्यय: ॥९॥
अहम्-आत्मा-उद्धव-अमीषाम् I am The Self, O Uddhava! of these
भूतानाम् सुहृद्-ईश्वर: created beings, friend, Ruler, अहम् सर्वाणि भूतानि I am all the created beings, तेषाम् स्थिति-उद्भव-अप्यय: of their life, birth and death O Uddhava! I am The Self, the friend and The ruler of all these created beings, I am all the created beings, and I am their life, birth and death.


अहं गतिर्गतिमतां काल: कलयतामहम् ।
गुणानां चप्यहं साम्यं गुणिन्यौत्पत्तिको गुण: ॥१०॥
अहम् गति:-गतिमताम् I am the motion of the mobile,
काल: कलयताम्-अहम् Time of those who control others, गुणानाम् च-अपि-अहम् साम्यम् of the Gunas and also I am equilibrium, गुणिनि-औत्पत्तिक: गुण: in the attributed the basic property I am the motion in the mobile, the Time spirit in those who control others, I am the equilibrium in the Gunas, i.e.., Prakriti, and the basic property in the attributed things.


गुणिनामप्यहं सूत्रं महतां च महानहम् ।
सूक्ष्माणामप्यहं जीवो दुर्जयानामहं मन: ॥११॥
गुणिनाम्-अपि-अहम् सूत्रम् of the Gunas also, I am the (inlaid active) cord
महताम् च महान्-अहम् of the big, and the Mahat-tatva, I am सूक्ष्माणाम्-अपि-अहम् जीव: of the subtle, also, I am the Jeeva, दुर्जयानाम्-अहम् मन: of the unconquerable I am the mind Also, I am the inlaid active cord of the Gunas, of the big things, I am the Mahat-tatva, of the subtle, I am the Jeeva, and of the unconquerable, I am the mind.


हिरण्यगर्भो वेदानां मन्त्राणां प्रणवस्त्रिवृत् ।
अक्षराणामकारोऽस्मि पदानिच्छन्दसामहम् ॥१२॥
हिरण्यगर्भ: वेदानाम् The teacher of the Vedas,
मन्त्राणाम् प्रणव:-त्रिवृत् of the Mantras, Pranava, of three alphabets, अक्षराणाम्-अकार:-अस्मि of the letters, 'a' I am पदानि-छन्दसाम्-अहम् the meter (Gaayatri) of the meters I am I am Hiranyagarbha, Brahmaa, the teacher of the Vedas, of the Mantras, I am Pranava, consisting of the three alphabets, A.U.M., of the letters, I am the letter 'a', and of the meters, I am the Gaayatri with three parts.


इन्द्रोऽहं सर्वदेवानां वसूनामस्मि हव्यवाट् ।
आदित्यानामहं विष्णू रुद्राणां नीललोहित: ॥१३॥
इन्द्र:-अहम् सर्व-देवानाम् Indra I of all the gods,
वसूनाम्-अस्मि हव्यवाट् of the Vasus, am the fire, आदित्यानाम्-अहम् विष्णु: of the Aadityas, Aditi's sons, I am Vishnu रुद्राणाम् नीललोहित: of the Rudras, Neelalohita Among the gods, I am Indra, among the Vasus, I am fire, among the sons of Aditi, the Aadityas, I am Upendra, Vishnu, and among the Rudras, I am Neelalohita, Lord Shiva.


ब्रह्मर्षीणां भृगुरहं राजर्षीणामहं मनु: ।
देवर्षीणां नारदोऽहं हविर्धान्यस्मि धेनुषु ॥१४॥
ब्रह्म-ऋषीणाम् भृगु:-अहम् of the Braahmana sages, Bhrigu, I,
राज-ऋषीणाम्-अहम् मनु: of the royal sages, I am Manu, देव-ऋषीणाम् नारद:-अहम् of the celestial sages, Naarada I am, हवि:-धानी-अस्मि धेनुषु Kaamadhenu am of the cows Of the Braahmana sages, I am Bhrigu, of the royal sages, I am Manu, of the celestial sages, I am Naarada, of the cows I am Kaamadhenu, the repository of oblation milk.


सिद्धेश्वराणां कपिल: सुपर्णोऽहं पतत्त्रिणाम् ।
प्रजापतीनां दक्षोऽहं पितृणामहमर्यमा ॥१५॥
सिद्ध-ईश्वराणाम् कपिल: of the Siddha's the Lord, Kapila
सुपर्ण:-अहम् पतत्त्रिणाम् Gaduda I am of the birds, प्रजापतीनाम् दक्ष:-अहम् of the Prajaapatis, Daksha I am, पितृणाम्-अहम्-अर्यमा of the manes, I am Aryamaa Of the lords of the Siddha, I am Kapila, of the birds I am Gaduda, of the Prajaapatis, the gods presiding over creation, I am Daksha, and of the manes, I am Aryamaa, their head.


मां विद्ध्युद्धव दैत्यानां प्रह्लादमसुरेश्वरम् ।
सोमं नक्षत्रौषधीनां धनेशं यक्षरक्षसाम् ॥१६॥
माम् विद्धि-उद्धव दैत्यानाम् Me, know, O Uddhava, of the Daityas,
प्रह्लादम्-असुर-ईश्वरम् Prahlaada of the demons the ruler, सोमम् नक्षत्त्र-औषधीनाम् Moon of stars and plants धनेशम् यक्ष-रक्षसाम् Kubera of Yakshas and Raakshasha's O Uddhava! Of the Daityas, know Me to be Prahalaada's, the ruler of the demons, of the stars and plants the Moon, and of the Yakshas and Raakshasha's, Kubera.


ऐरावतं गजेन्द्राणाम् यादसां वरुणं प्रभुम् ।
तपतां द्युमतां सूर्यं मनुष्याणां च भूपतिम् ॥१७॥
ऐरावतम् गजेन्द्राणाम् Airaawata among the lords of elephants,
यादसाम् वरुणम् प्रभुम् of the aquatic creatures, Varuna, the lord, तपताम् द्युमताम् सूर्यम् of the blazing and lighting, the Sun, मनुष्याणाम् च भूपतिम् of the one among the men, the king Know Me to be Airaawata among the lords of elephants, of the aquatic creatures, Varuna, their lord, of the blazing and light emitting, the Sun, and the one among the men, the king.


उच्चै: श्रवास्तुरङ्गाणां धातूनामस्मि काञ्चनम् ।
यम: संयमतां चाहं सर्पाणामस्मि वासुकि: ॥१८॥
उच्चै: श्रवा:-तुरङ्गाणाम् Uchchaishravaa, among the horses,
धातूनाम्-अस्मि काञ्चनम् of the metals, I am gold, यम: संयमताम् च-अहम् Yama of the controllers, and am I सर्पाणाम्-अस्मि वासुकि: of the serpants I am Vaasuki Among the horses, I am Uchchaishravaa, among the metals I am gold, I am Yama, the one among the punishers, and of the serpants I am Vaasuki.


नागेन्द्राणामनन्तोऽहं मृगेन्द्र: शृङ्गिदंष्ट्रिणाम् ।
आश्रमाणामहं तुर्यो वर्णानां प्रथमोऽनघ ॥१९॥
नागेन्द्राणाम्-अनन्त:-अहम् of the snake rulers, Ananta am I
मृगेन्द्र: शृङ्गि-दंष्ट्रिणाम् lion of animals, with horns and large teeth, आश्रमाणाम्-अहम् तुर्य: of the stages of life, I am the last, (Sanyaasi) वर्णानाम् प्रथम:-अनघ of the grades the first, O Sinless One! O Sinless One! Of the rulers of the snakes, I am Ananta, of all the animals with horns and large teeth, their king the lion I am, of the four stages of life, I am the last, namely, Sanyaasi, and of the grades of society, I am the first, the Braahmanas.


तीर्थानां स्रोतसां गङ्गा समुद्र: सरसामहम् ।
आयुधानां धनुरहं त्रिपुरघ्नो धनुष्मताम् ॥२०॥
तीर्थानाम् स्रोतसाम् गङ्गा of the holy rivers Gangaa,
समुद्र: सरसाम्-अहम् ocean of the stationary waters, am I, आयुधानाम् धनु:-अहम् of the weapons, bow am I, त्रिपुरघ्न: धनुष्मताम् Shankara, of the bow wielders Of the holy rivers, I am Gangaa, of the stationary waters, I am the ocean, of the weapons I am the bow, and of the bow wielders, I am Shankara, the destroyer of the three cities.


धिष्ण्यानामस्म्यहं मेरुर्गहनानां हिमालय: ।
वनस्पतीनामश्वत्थ ओषधीनामहं यव: ॥२१॥
धिष्ण्यानाम्-अस्मि-अहम् मेरु:- of the abodes, am I Meru,
गहनानाम् हिमालय: of the difficult spots, Himaalaya, वनस्पतीनाम्-अश्वत्थ of the trees Ashvattha, ओषधीनाम्-अहम् यव: of the annual plants, I am barley Of all the abodes I am Meru, the abode of Brahmaa, of the difficult to get to spots, I am Himaalaya, of the best of trees I am the Ashvattha tree, and of the annual plants I am barley.


पुरोधसां वसिष्ठोऽहं ब्रह्मिष्ठानां बृहस्पति: ।
स्कन्दोऽहं सर्वसेनान्यामग्रण्यां भगवानज: ॥२२॥
पुरोधसाम् वसिष्ठ:-अहम् of the family priests, Vashishtha, I,
ब्रह्मिष्ठानाम् बृहस्पति: of the Veda's devotees, Brihaspati, स्कन्द:-अहम् सर्व-सेनान्याम्- Skanda I, of all the leaders of the armies, अग्रण्याम् भगवान्-अज: of the leaders of the righteous, glorious Brahmaa Of the priest of the families, I am Vashishtha, of those who are devoted to propounding the Vedas, I am Brihaspati, of all the leaders of the armies, I am Skanda, and of all those who direct to the path of righteousness, I am Brahmaa.


यज्ञानां ब्रह्मयज्ञोऽहं व्रतानामविहिंसनम् ।
वाय्वग्न्यर्काम्बुवागात्मा शुचीनामप्यहं शुचि: ॥२३॥
यज्ञानाम् ब्रह्म-यज्ञ:-अहम् of the sacrifices, Brahma Yagya, I,
व्रतानाम्-अविहिंसनम् of the vows, non-violence, वायु-अग्नि-अर्क-अम्बु-वाक्-आत्मा air, fire, sun, water, speech, the substance शुचीनाम्-अपि-अहम् शुचि: of the purest also I am the pure Of all the sacrifices, I am the Brahma Yagya, of all the sacred vows, I am the vow of non-violence, of the purifying agencies, air, fire, sun, water, speech, I am purest substance, the purest of the pure.


योगानामात्मसंरोधो मन्त्रोऽस्मि विजिगीषताम् ।
आन्वीक्षिकी कौशलानां विकल्प: ख्यातिवादिनाम् ॥२४॥
योगानाम्-आत्म-संरोध: of the Yogas, Self-discipline (Samaadhi)
मन्त्र:-अस्मि विजिगीषताम् political acquiring am I, of those willing to win, आन्वीक्षिकी कौशलानाम् inquisitive research of the scientific minded, विकल्प: ख्याति-वादिनाम् point of doubt, in the debaters of perception I am Self-discipline, Samaadhi, among the limbs of Yoga, of those who are willing to win, I am the political acumen in them, in the scientific minded I am the research based inquisitiveness, and among the debaters of the right perception, I am the point of doubt.


स्त्रीणां तु शतरूपाहं वै पुंसां स्वायम्भुवो मनु: ।
नारायणो मुनीनां च कुमारो ब्रह्मचारिणाम् ॥२५॥
स्त्रीणाम् तु शतरूपा-अहम् of the women indeed, Shataroopaa, I
वै पुंसाम् स्वायम्भु: मनु: of course, of men Swaayambhuva Manu, नारायण: मुनीनाम् च Naaraayana of the sages, and, कुमार: ब्रह्मचारिणाम् Sanat Kumara of the celibates Among the women, I am Shataroopaa, and of men I am Swaayambhuva Manu, of the sages, I am Naaraayana, and of the celibates I am Sanat Kumara.


धर्माणामस्मि संन्यास: क्षेमाणामबहिर्मति: ।
गुह्यानां सूनृतं मौनं मिथुनानामजस्त्वहम् ॥२६॥
धर्माणाम्-अस्मि संन्यास: of the righteousness's, I am Sanyaasi,
क्षेमाणाम्-अबहिर्मति: of the fearlessness, the inner thoughtfulness, गुह्यानाम् सूनृतम् मौनम् of keeping secrets, sweet words and silence, मिथुनानाम्-अज:-तु-अहम् of the couples, Brahmaa indeed I am Of the paths of righteousness, the path of fearlessness imparting Sanyaas, of the ways for fearlessness, the thoughts diverted to ones self, in the ways of keeping secret, I am sweet words and silence, of the couples, I am indeed, Brahmaa.


संवत्सरोऽस्म्यनिमिषामृतूनां मधुमाधवौ ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहं नक्षत्राणां तथाभिजित् ॥२७॥
संवत्सर:-अस्मि-अनिमिषाम्- an year, am I of the ever-awake (Time),
ऋतूनाम् मधु-माधवौ of the seasons, Chaitra, Vaishaakha, मासानाम् मार्गशीर्ष:-अहम् of the months, Margashirsha I am, नक्षत्राणाम् तथा-अभिजित् of the lunar mansions, and Abhijit Of the ever-awake Time, I am the year, of the six seasons I am Chaitra and Vaishaakha, of the twelve months, I am Maargashirsha, and of the lunar mansions, I am Abhijit.


अहं युगानां च कृतं धीराणां देवलोऽसित: ।
द्वैपायनोऽस्मि व्यासानां कवीनां काव्य आत्मवान् ॥२८॥
अहम् युगानाम् च कृतम् I, of the Yugas and am Krita Yuga
धीराणाम् देवल:-असित: of the self-controlled, Devala Asita, द्वैपायन:-अस्मि व्यासानाम् Dwepaayana am I of the Veda compilers कवीनाम् काव्य आत्मवान् of the wise, Shukraachaaryaa self-possessed O the four Yugas, I am the Krita, Satyayuga, of the self-controlled, I am Devala and Asita, of the compilers of the Vedas, I am Krishna Dwepaayana, and of the self-possessed wise, I am Shukraachaaryaa, the preceptor of the demons.


वासुदेवो भगवतां त्वं तु भागवतेष्वहम् ।
किंपुरुषाणां हनुमान् विद्याध्राणां सुदर्शन: ॥२९॥
वासुदेव: भगवताम् Vaasudeva of the divine personages,
त्वम् तु भागवतेषु-अहम् you indeed of the devotees, I am, किंपुरुषाणाम् हनुमान् of the semi-divine, Hanumaan, विद्याध्राणाम् सुदर्शन: of the artists, Sudarshana Of the divine personages, know Me to be Vaasudeva, of the devotees, I am You, indeed, of the semi divine beings, I am Hanumaan, and of the artists, I am Sudarshana.


रत्नानां पद्मरागोऽस्मि पद्मकोश: सुपेशसाम् ।
कुशोऽस्मि दर्भजातीनां गव्यमाज्यं हवि:ष्वहम् ॥३०॥
रत्नानाम् पद्मराग:-अस्मि of the gems ruby am I
पद्मकोश: सुपेशसाम् lotus bud of beautiful things, कुश:-अस्मि दर्भ-जातीनाम् Kusha am of the grass varieties, गव्यम्-आज्यम् हवि:षु-अहम् Ghee sacrificial of the sacrificing material, I I am the ruby of the gems, of the beautiful things I am the lotus bud, of the varieties of grass I am Kusha, of the materials of sacrifice, I am the sacrificial ghee.


व्यवसायिनामहं लक्ष्मी: कितवानां छलग्रह: ।
तितिक्षास्मि तितिक्षूणां सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥३१॥
व्यवसायिनाम्-अहम् लक्ष्मी: of the businessmen, I am Laxmi, the wealth,
कितवानाम् छल-ग्रह: of the deceivers, gambling, तितिक्षा-अस्मि तितिक्षूणाम् endurance am in the enduring, सत्त्वं सत्त्ववताम्-अहम् courage in the courageous, I am Among the business practitioners, I am Laxmi, the wealth, of the deceivers, I am gambling, of those practicing endurance, I am endurance, and of the courageous I am courage.


ओज: सहो बलवतां कर्माहं विद्धि सात्त्वताम् ।
सात्त्वतां नवमूर्तीनामादिमूर्तिरहं परा ॥३२॥
ओज: सह: बलवताम् strength and endurance of the strong,
कर्म-अहम् विद्धि सात्त्वताम् action I am know of the righteous, सात्त्वताम् नव-मूर्तीनाम्- of the worshipped nine images, आदि-मूर्ति:-अहम् परा the first image I the Supreme Of the strong I am the strength and endurance, know Me to be the action of the righteous, of the nine images that are worshipped, I am the first and the Supreme Vaasudeva.


विश्वावसु: पूर्वचित्तिर्गन्धर्वाप्सरसामहम् ।
भूधराणामहं स्थैर्यं गन्धमात्रमहं भुव: ॥३३॥
विश्वावसु: पूर्वचित्ति:- Vishwaavasu, Poorvachitti
गन्धर्वा-अप्सरसाम्-अहम् of the Gandharvas, of the Apsaras, I am, भूधराणाम्-अहम् स्थैर्यम् of the mountains I am firmness, गन्ध-मात्रम्-अहम् भुव: the odour itself, I am of the earth I am Vishwaavasu among the Gandharvas, and Poorvachitti among the Apsaras. I am the firmness in the mountains, and the odour itself of the earth.


अपां रसश्च परमस्तेजिष्ठानां विभावसु: ।
प्रभा सूर्येन्दुताराणां शब्दोऽहं नभस: पर: ॥३४॥
अपाम् रस:-च परम: of the waters the taste, supreme,
तेजिष्ठानाम् विभावसु: of the glorious, the fire, प्रभा सूर्य-इन्दु-ताराणाम् the lustre of the Sun, Moon and the stars, शब्द:-अहम् नभस: पर: sound I am of the ether, the unique Of the waters I am the sweet taste, of the glorious, I am fire, I am the lustre of the Sun, Moon and the stars, and I am sound the unique quality of ether.


ब्रह्मण्यानां बलिरहं वीराणामहमर्जुन: ।
भूतानां स्थितिरुपत्तिरहं वै प्रतिसङ्क्रम: ॥३५॥
ब्रह्मण्यानाम् बलि:-अहम् of those devoted to Braahmanas, Bali I am
वीराणाम्-अहम्-अर्जुन of the valiant I am Arjuna, भूतानाम् स्थिति:-उपत्ति:-अहम् of the created beings, life, birth I am वै प्रतिसङ्क्रम: indeed final dissolution I am Bali, among those devoted to the Braahmanas, among the valiant's I am Arjuna, I am the birth, life and the final dissolution of the created beings.


गत्युक्त्युत्सर्गोपादानमानन्दस्पर्शलक्षणम् ।
आस्वादश्रुत्यवघ्राणमहं सर्वेन्द्रियेन्द्रियम् ॥३६॥
गति-उक्ति-उत्सर्ग:-पादानम्- movement, speech, defecation, holding,
आनन्द-स्पर्श-लक्षणम् pleasure, touch, sight आस्वाद-श्रुति-अवघ्राणम्-अहम् taste, hearing, smelling, I, सर्व-इन्द्रिय-इन्द्रियम् of all the senses, the sense I am the inherent sense in all the sense, such as, locomotion of feet, speech of tongue, defecation of excretory system, holding by hands, pleasure of sex organs, touch of skin, sight of eyes, taste of tongue, hearing of ears and smelling of the nose.


पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकार: पुरुषोऽव्यक्तं रज: सत्त्वं तम: परम् ॥३७॥
पृथिवी वायु:-आकाश: the earth, air, ether,
आप: ज्योति:-अहम् महान् water, fire, ego, the Mahat-tatva, विकार: पुरुष:-अव्यक्तम् the modifications (Elements)Jeeva, unmanifest, रज: सत्त्वम् तम: परम् Rajas, Sattva, Tamas and Brahmaa I am the earth, air, ether, water, fire, ego, the Mahat-tatva, the modifications of Prakriti, the elements, Jeeva, the unmanifest (cause), Rajas, Sattva, Tamas, and The Absolute, Brahmaa.


अहमेतत्प्रसंख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चय: ।
मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना ।
सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित् ॥३८॥
अहम्-एतत्-प्रसंख्यानम् I am of these the numbering,
ज्ञानम् तत्त्व-विनिश्चय: the knowledge of the Tatva, and the result, मया-ईश्वरेण जीवेन by Me the God, the Jeeva गुणेन गुणिना विना the Gunas, the Gunas besides, सर्वात्मना-अपि सर्वेण of all the Self, also, I am the all, न भाव: विद्यते क्वचित् no thing exists anywhere I am the numbering, knowledge and the result of all the Tatva's, By Me is the God and the Jeeva, and the Gunas, and also any thing besides the Gunas, I am the Self of all, I am all, not anything exists anywhere.


संख्यानं परमाणूनां कालेन क्रियते मया ।
न तथा मे विभूतीनां सृजतोऽण्डानि कोटिश: ॥३९॥
संख्यानम् परमाणूनाम् the numbering of the atoms
कालेन क्रियते मया in time, may be done by Me, न तथा मे विभूतीनाम् not like that of My glories, सृजत:-अण्डानि कोटिश: and the creation of universes, tens of millions In time, the numbering of the atoms may be done by Me, but not of My numerous glories, and of the tens of millions of universes created by Me.


तेज: श्री: कीर्तिरैश्वर्यं ह्रीस्त्याग: सौभगं भग: ।
वीर्यं तितिक्षा विज्ञानं यत्र यत्र स मेंऽशक: ॥४०॥
तेज: श्री: कीर्ति:-ऐश्वर्यम् glory, affluence, renown, authority,
ह्री:-त्याग: सौभगम् भग: modesty, liberality, elegance, good luck, वीर्यम् तितिक्षा विज्ञानम् valour, endurance, knowledge of Truth, यत्र यत्र स: मे-अंशक: where ever are, that is My part manifestation Where ever there is glory, affluence, renown, authority, modesty, liberality, elegance, good luck, valour, endurance, knowledge of Truth, that is My part manifestation.


एतास्ते कीर्तिता: सर्वा: सङ्क्षेपेण विभूतय: ।
मनोविकारा एवैते यथा वाचाभिधीयते ॥४१॥
एता:-ते कीर्तिता: सर्वा: these to you told of, all
सङ्क्षेपेण विभूतय: in brief, the glories, मन:विकारा: एव-एते of mind the covalent, only these, यथा वाचा-अभिधीयते like by words (merely) expressed In brief, I have told of all of My glories to you. Yet, they are mere covalent of the mind, just like words can merely express.


वाचं यच्छ मनो यच्छ प्राणान् यच्छेन्द्रियाणि च ।
आत्मानमात्मना यच्छ न भूय: कल्पसेऽध्वने ॥४२॥
वाचम् यच्छ मन: यच्छ speech restrain, mind control,
प्राणान् यच्छ-इन्द्रियाणि च breath control, the senses and, आत्मानम्-आत्मना यच्छ the self by the self conquer न भूय: कल्पसे-अध्वने not again are liable to transmigration Restrain your speech, curb the mind, control the breath, and the senses, by the intellect conquer the intellect, you will not again be liable to transmigrate.


यो वै वाङ्मनसी सम्यगसंयच्छन् धिया यति: ।
तस्य व्रतं तपो दानं स्रवत्यामघटाम्बुवत् ॥४३॥
य: वै वाक्-मनसी सम्यक्- who indeed by speech and mind properly
असंयच्छन् धिया यति: not subdues by intellect the striver (Yogi) तस्य व्रतम् तप: दानम् his, vows, austerities, and charity स्रवति-आमघट-अम्बु-वत् leaks away in an unbaked pot water like A striver Yogi, who, by his intellect does not properly subdue his mind and speech, his vows, austerities, and charity leak away unnoticed like water from an unbaked pot.


तस्मान्मनोवच:प्राणान् नियच्छेन्मत्परायण: ।
मद्भक्तियुक्तया बुद्ध्या तत: परिसमाप्यते ॥४४॥
तस्मात्-मन:-वच:-प्राणान् therefore, the mind, speech and breath
नियच्छेत्-मत्-परायण: conquering, in Me devoted, मत्-भक्ति-युक्तया बुद्ध्या by My devotion engrossed intellect, तत: परिसमाप्यते then, ends (the journey) Therefore, conquering the mind, speech, breath, devoted to Me, by the intellect engrossed in devotion to Me, a man ends the journey.


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे षोडश: अध्याय: ॥१६॥
Thus ends the sixteenth discourse in Book Eleven of the great and glorious Bhaagavata-Puraana.